Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie

---

Historia

Początki istnienia

Najstarsza chrześcijańska budowla w Gnieźnie powstała na wzgórzu Lecha dzięki fundacji Mieszka I, co miało miejsce przed rokiem 992. W tradycji przekazanej przez Jana Długosza mówi się, że fundatorką tejże świątyni była Dąbrówka, która została pochowana tam w 977 roku. Odkryte szczątki przedromańskiego kościoła, znajdujące się w podziemiach katedry, ukazują formę prostokątnej rotundy z kolistą nawą o średnicy 9 metrów oraz apsydą wschodnią. Z północnej strony do rotundy przylegał aneks, który mógł mieć charakter grobowy. Cała konstrukcja była zorientowana na osi wschód-zachód.

W kolejnym etapie rozbudowy do nawy rotundy dobudowano aneks od południowo-zachodniej strony, interpretowany również jako grobowiec, w którym znalazło się ciało św. Wojciecha. Ważnym wydarzeniem był Zjazd gnieźnieński, który miał miejsce między 7 a 15 marca 1000 roku, kiedy to cesarz Otton III udał się do Gniezna, aby modlić się przy grobie św. Wojciecha. Przy tej okazji powstała archidiecezja gnieźnieńska, która stała się pierwszą metropolią kościelną w Polsce, podlegającą wyłącznie papieżowi. Arcybiskupem został Radzim Gaudenty.

Katedra przedromańska

Archeologiczne dowody sugerują, że w I połowie XI wieku rozpoczęto budowę kamiennej bazyliki w miejscu istniejącej rotundy. Nowy kościół był trójnawowy i nie posiadał transeptu, zakończony był trzema apsydami, z nową konfesją św. Wojciecha. Katedra nie miała wyróżnionego prezbiterium ani masywu zachodniego, stąd okrela się ją jako bazylikę bezwieżową. Centrum całej budowli zajmowała grobowa kaplica, w której znajdował się ołtarz z grobem z relikwiami.

Podczas tego okresu, w nawie głównej oraz prezbiterium znajdowały się grobowce arcybiskupów, w tym tumbowy grobowiec Gaudentego. Na przestrzeni tego czasu, katedra ulegała różnym zniszczeniom i odbudowom, w tym pożarom, które miały miejsce w latach 1018 i 1038. W 1025 roku miała miejsce koronacja Bolesława Chrobrego, a także jego syna Mieszka II Lamberta.

Katedra romańska

Po śmierci Brzetysława katedra została odbudowana w stylu romańskim, a konsekracja miała miejsce w 1064 roku. Nowa budowla zachowała częściowo fundamenty poprzedniej. Główna długość katedry wynosiła 37 metrów, a w 1076 roku Bolesław II Szczodry został w niej koronowany na króla Polski. Do 1097 roku trwały prace nad rozbudową, w tym wydłużenie kościoła w kierunku wschodnim oraz zachodnim. Powstała nowa konfesja św. Wojciecha oraz nekropolia arcybiskupów gnieźnieńskich.

W tym czasie katedra zyskała nowe grobowce, które były usytuowane w szczególnych miejscach. Oprócz tego, w latach 1103-1104 odbył się synod związany z odnalezieniem relikwii św. Wojciecha.

Koronacje królewskie

Historia koronacji królewskich w Gnieźnie przyczyniła się do znacznej roli katedry w polskim królestwie. W 1175 roku powstały Drzwi Gnieźnieńskie, a w 1192 roku świątynia ponownie została zniszczona w pożarze. Odbudowano ją, lecz przetrwała jedynie do 1295 roku, kiedy to koronowano Przemysła II.

Kilka lat później, Gniezno było świadkiem ostatniej koronacji. Zniszczona przez Krzyżaków w 1331 roku, katedra musiała zostać kolejny raz przebudowana.

Katedra gotycka

Budowa gotyckiej katedry rozpoczęła się w 1342 roku, z inicjatywy arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego. Już w 1350 roku powstał ołtarz w katedrze, a prace budowlane trwały w taki sposób, by część z nich była dostępna dla wiernych. Ostatecznie w okresie gotyckim powstały różne nowe elementy, jak korpus nawowy czy chór. W latach 1382-1419 kontynuowano prace budowlane, a katedra stała się archikatedrą prymasowską.

Podczas rządów abp Jakuba z Sienna w XV wieku do budowli dodano potężny krucyfiks w prezbiterium, a także nowe mauzoleum św. Wojciecha. W 1613 roku miały miejsce pożary, które oczywiście wpłynęły na stan archikatedry, aczkolwiek ocalała ona w obliczu mauzoleum.
W XVII wieku i osiemdziesiątych latach XX wieku, świątynia przeszła kilka istotnych przebudów, w tym jaskrawy styl barokowy oraz klasycystyczny.

Historia współczesna

W 1931 roku archikatedra otrzymała tytuł bazyliki mniejszej, jednak podczas II wojny światowej, pałacyk został przekształcony w salę koncertową przez niemieckie władze. Pożar, który miał miejsce 23 stycznia 1945 roku, zniszczył znaczną część dachu oraz wież.

Wydarzenia po wojnie oraz odzyskanie stylu gotyckiego, miały miejsce w latach 50 i 60 XX wieku. 3 czerwca 1979 roku archikatedrę po raz pierwszy odwiedził Jan Paweł II. W 1996 roku po raz kolejny przybył, a w 1992 roku prymas kard. Józef Glemp przestał być metropolitą warszawskim. Nowym metropolitą gnieźnieńskim został abp Henryk Muszyński.

W 2012 roku archikatedra wzbogaciła się o relikwie krwi Jana Pawła II, co zwiększyło jej znaczenie. Natomiast 14 kwietnia 2016 roku miały miejsce uroczystości związane z jubileuszem 1050. rocznicy Chrztu Polski, w jakich uczestniczył prezydent Andrzej Duda.

Architektura

Archikatedra w Gnieźnie to ogromna i imponująca struktura, której przestrzeń jest wypełniona różnorodnymi architektonicznymi detalami, dostarczającymi wielu niezapomnianych wrażeń każdemu odwiedzającemu.

Prezbiterium

W samym sercu archikatedry, prezbiterium, dominuje złocona konfesja, typowy element baroku, pod którą skrywa się relikwiarz z cyzelowanej i trybowanej blachy srebrnej pochodzącej z 1662 roku. W jego wnętrzu znajduje się jeszcze starsza, drewniana skrzynia z XII wieku, będąca miejscem spoczynku szczątków św. Wojciecha. Obok relikwii spoczywa nagrobna płyta tego świętego, wykonana przez Hansa Brandta w 1480 roku z czerwonego marmuru. Na północnej stronie prezbiterium wznosi się złocony tron prymasowski, podczas gdy nowoczesne stalle członków Kapituły Prymasowskiej rozmieszczone są po obu stronach. Centrum podkreśla złoty, ofiarny ołtarz – dar Episkopatu Niemiec.

Nawa główna i chór

Nawa główna stanowi miejsce modlitwy dla wiernych, gdzie gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe nadają wnętrzu wyjątkowego charakteru. W przestrzeni nad końcem nawy znajduje się drewniany chór muzyczny z organami zainstalowanymi w 1975 roku. Instrumenty, zrekonstruowane w latach 2015-2016, zastąpiły wcześniejsze, które utracono w pożarze w 1945 roku. Wśród historycznych elementów nawy ula się wyjątkowa płyta nagrobna arcybiskupa Oleśnickiego autorstwa Wita Stwosza – ozdobiona rzeźbiarskimi motywami roślinnymi i kotarą podtrzymywaną przez anioły. Płyta abpa Jakuba ze Sienna pod presentacją postaci prymasa dodaje historycznego znaczenia temu miejscu.

Ambit i nawa boczna

Boczna nawa charakteryzuje się bogactwem detali rzeźbiarskich, z kapitolami filarów, gzymsami i głowicami służek jako wybitnymi przykładami tego stylu. Wśród jej skarbów znajduje się także grupa płyt nagrobnych fundowanych przez prymasa Łaskiego, wykonanych przez florentyńskiego rzeźbiarza. Zakrystie umieszczone w wiencu kaplic po stronie północnej oferują zarówno historyczne jak i artystyczne doświadczenia.

Kaplice

Każda z kaplic w archikatedrze w Gnieźnie skrywa swoją unikalną historię i wyjątkowe detale architektoniczne. W „Kaplicy Łubieńskich” spoczywa Edmund kardynał Dalbor, a w Kaplicy św. Stanisława i św. Jana Pawła II znajdują się relikwie tego wielkiego świętego. „Kaplica Bożego Ciała”, najstarsza z kaplic, posiada pięknie zdobiony portal oraz wczesnoklasycystyczny ołtarz. Kaplica „Matki Boskiej Częstochowskiej”, zdobiąca ściany polichromią, przechowuje jedną z najstarszych kopii obrazu jasnogórskiego w Polsce. Każda z tych przestrzeni niesie ze sobą wiele historycznych i duchowych odniesień, które budzą podziw.

Kapitularze

Zlokalizowane w przęśle międzywieżowym, kapitularze oferują unikatowe wnętrza ozdobione barokowymi malowidłami. Marmurowy portal skutecznie prowadzi do wnętrza starego kapitularza, gdzie melancholiczna figura św. Jana Nepomucena przypomina o konieczności dochowania tajemnicy. Nowy kapitularz łączy archiwum z historycznym stylowym wnętrzem ozdobionym pięknymi balustradami, przez które prowadzą spiralne schody.

Kruchty

Kruchta północna z gotyckim portalem i biurem pielgrzyma kontrastuje z kruchtą południową, w której znajdują się słynne Drzwi Gnieźnieńskie, ukazujące wizję Sądu Ostatecznego. Każda z kruchelt stanowi nie tylko komunikacyjne przejście, ale również nośnik historii, który integruje współczesność z dawnymi tradycjami.

Na koniec warto odwiedzić także Archiwum Archidiecezjalnego, gdzie bogactwo zbiorów historycznych umożliwia zgłębianie często nieodkrytych jeszcze źródeł wiedzy o tej wspaniałej archikatedrze.

Otoczenie i wygląd zewnętrzny

Na dachu nawy bocznej bazyliki, wzdłuż obrzeża kaplic umieszczone zostały figury dwunastu apostołów, którzy są patronami Polski, a nad kaplicą Gembickiego, poświęconą Niepokalanemu Poczęciu NMP, wznosi się figura Matki Bożej. Z kolei po południowej stronie bazyliki swoją obecność zaznacza uszkodzony dzwon Bogumił, który w wyniku pożaru w 1945 roku spadł z wieży. Z wschodniej strony kościół metropolitalny graniczy z ulicą Tumską oraz zabudowaniami miejskimi. W kierunku północnym można dostrzec kolejne budynki Wzgórza Lecha, w tym kompleks kolegiat, w skład którego wchodzą Muzeum Archidiecezjalne w Gnieźnie, a także Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie oraz kościół św. Jerzego. Po stronie zachodniej znajduje się plac św. Wojciecha, który jest miejscem wielu uroczystości odpustowych ku czci tego świętego oraz różnorodnych wydarzeń kulturalnych.

Dzwony archikatedry

Już w XI stuleciu katedra gnieźnieńska dysponowała dwoma dzwonami, które zostały skradzione przez księcia czeskiego Brzetysława w 1038 roku. Mimo złożonej skargi przez arcybiskupa gnieźnieńskiego do Stolicy Apostolskiej, odzyskanie dzwonów nie miało miejsca. Niestety, przez wieki pomiędzy XII a XVI wiekiem brak jest jakichkolwiek informacji dotyczących dzwonów. Pierwsze wzmianki o odlewaniu dzwonów datowane są na XVII wiek, po tragicznym pożarze Gniezna w 1613 roku. Dzwony katedry można podzielić na dwie grupy: te znajdujące się w dzwonnicy oraz dzwony zegarowe, ulokowane na wieży południowej.

Wśród dzwonów umieszczonych w dzwonnicy znajdują się:

• Dzwon Święty Wojciech (duży), zwany też Wielkim Wojciechem, emitujący dźwięk as,
• Dzwon Święty Wojciech (mały) – jego wysokość wynosi 162 cm, średnica 156 cm, waży 2300 kg, a jego dźwięk to des. Został wykonany w Gnieźnie przez poznańskiego ludwisarza Jana Zachariasza Neuberdta, co potwierdza inskrypcja na czapie dzwonu; zdobią go anielskie główki, a na płaszczu znajdziemy płaskorzeźby Matki Bożej i św. Wojciecha oraz herb kapituły gnieźnieńskiej. Na drugiej stronie dzwonu znajduje się łaciński napis z Pisma Świętego,
• Dzwon św. Stanisława – jego wysokość wynosi 113 cm, średnica 105 cm, waży 900 kg, a jego ton to ges. Również odlane przez Jana Zachariasza Neuberdta w 1761 roku w Gnieźnie, zdobiony jest główkami aniołków. Na płaszczu widnieje św. Stanisław z Piotrowinem, oraz inskrypcja: Św. Stanisław, biskup krakowski; umieszczono także łacińskie cytaty wskazujące na rolę dzwonu,
• Dzwon św. Floriana – ma 99 cm wysokości, średnicę 98 cm i waży 540 kg, wydaje ton as; również autorstwa Neuberdta z 1761 roku; jego płaszcz z płaskorzeźbą św. Floriana przedstawia go trzymającego w ręku chorągiew w jednej i wiadro z wodą w drugiej; obecny jest niezwykle symboliczny napis w tłumaczeniu: Gdy mnie wprawiają w ruch, poruszam serca śmiertelnych ku pierwszemu motorowi, którego kult jest w sercu moim,
• Sygnaturka z 1975 roku.

Wszystkie dzwony odlane przez J.Z. Neuberdta zostały konsekrowane w 1762 roku przez bp Krzysztofa Dobińskiego.

Bazylika ma również dwa inne dzwony, które pierwotnie były umiejscowione w dzwonnicy obok wielkiego Wojciecha. Zostały one przeniesione do wieży północnej, a po 1945 roku zawieszono je w wieży południowej, gdzie pełnią rolę dzwonów zegarowych, zastępując te zniszczone w pożarze. Dzwony te nie zostały zmierzone ani zważone. Na większym z nich, który wydaje ton H, można dostrzec napis: Dźwięczę: Jezus Maryja, Jezus Maryja. Jest to najstarszy gnieźnieński dzwon, a także jeden z nielicznych gotyckich zachowanych na terenie Polski z XV wieku. Mniejszy dzwon, odpowiadający za wybicie ćwierć godziny, nie jest oznaczony żadnymi inskrypcjami.

Dzwon bł. Bogumiła, uszkodzony podczas pożaru w 1945 roku, ma wybitą głowicę i anielskie główki na koronie. Jego wysokość to 108 cm, średnica 135 cm, waży 1450 kg oraz widział ton es. Odlany przez Jana Zachariasza Neuberdta w 1761 roku, co jest uwidocznione na czapie dzwonu. Na płaszczu znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca bł. Bogumiła oraz odpowiedni napis, który podkreśla jego rolę oraz znaczenie dla kultu, a obecnie dzwon ustawia się przy południowych murach katedry.

Dzwonnica archikatedry

Dzwonnica archikatedralna jest zlokalizowana po północnej stronie kościoła WNMP, pomiędzy świątynią a kościołem św. Jerzego. Z materiałów archiwalnych dowiadujemy się, że dzwonnice przy archikatedrach zostały uwiecznione w wizytacjach dokonanych przez Wincentego de Seve w 1608 roku. W tamtym okresie po południowej stronie katedry istniała drewniana dzwonnica, której stan wymagał budowy nowej, murowanej struktury. Na mocy decyzji prymasa Stanisława Karnkowskiego z przed 1602 roku, postanowiono przenieść dzwony z dzwonnicy drewnianej do południowej wieży archikatedry. Nie udało się jednak przenieść wszystkich dzwonów z powodu słabości podłoża, na pod którym była postawiona wieża.

W 1613 roku, wyniku pożaru miasta, dach katedry spłonął wraz z wieżami i dzwonami. W 1616 roku Dzwon Święty Wojciech, przywieziony z Moskwy w ramach zdobycz wojennych króla Władysława IV, znalazł się w murowanej dzwonnicy, obok czterech dzwonów odlanych przez Jana z Pułtuska z metali stopionych przez pożar oraz pozostałych dzwonów z drewnianej dzwonnicy. W 1638 roku przeniesione zostały dzwony do wieży archikatedralnej, a dzwonnica przeszła przebudowę.

W 1793 roku po raz kolejny dzwonnica przeszła modernizację z powodu zbyt słabych fundamentów i murów. Wzniesiono ją na wczesnośredniowiecznym wale drewniano-ziemnym, który otaczał pierwsze podgrodzie. W miarę upływu lat drewno służące jako rdzeń wału ulegało rozkładowi, a budynki nad nim ulegały zniszczeniu. Przebudową zajmował się Pompeo Ferrari, a efekt była barokowa dzwonnica o kwadratowym planie. Wejście do niej prowadziło po schodach, a otwór drzwiowy był wystarczająco duży, aby dzwon św. Wojciecha mógł zostać wniesiony. Na wysokości piętra rozmieszczono cztery duże otwory, osłonięte drewnianymi żaluzjami, przez które echo dzwonów rozchodziło się nisko po mieście.

Kopułę dzwonnicy pokryto miedzianą blachą, a jej zwieńczeniem była ażurowa krata wokół balkonu. Ta ceglana, nietynkowana dzwonnica istniała do 1933 roku. Dzwon Święty Wojciech, zdjęty z dzwonnicy 12 października 1932 roku, zawieszono później w północnej wieży. W 1973 roku miała miejsce odbudowa dzwonnicy na wzór XVIII wiecznej z zachowaniem projektów inż. Józefa Śmieleckiego, a nowa dzwonnica otrzymała tynk. W nowej dzwonnicy w 1975 roku umieszczono powracający dzwon św. Wojciecha, trzy mniejsze oraz nową sygnaturę. Nad wejściem do dzwonnicy zamontowano tablicę upamiętniającą fundatora, kard. Stefana Wyszyńskiego.

Podziemia kościoła

W podziemiach bazyliki prymasowskiej można odkryć szereg niezwykle cennych znalezisk, które mają ogromne znaczenie dla historii Polski. Przede wszystkim, zachowały się tam najstarszy napis nagrobkowy w naszym kraju, datowany na około 1006 rok. Warto zaznaczyć, że jego odkrycie podczas badań archeologicznych stanowi ważny krok w poznawaniu przeszłości.

Wśród innych fascynujących artefaktów znajdują się także relikty budowli kamiennej, które pochodzą z końca IX wieku. Te fragmenty są świadectwem bogatej historii oraz architektury tamtych czasów. Podziemia kryją również fragmenty murów bazyliki Mieszka I, co dodatkowo podkreśla ich unikalność i wartość kulturową.

Dodatkowo, zachęcamy do zapoznania się z kategorią pochowanych w bazylice archikatedralnej Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha w Gnieźnie, co pozwoli na jeszcze głębsze zrozumienie znaczenia tego miejsca w kontekście historycznym i religijnym.

---

Oceń: Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie

---