Drzwi Gnieźnieńskie

---

Historia

Drzwi Gnieźnieńskie, ważny element dziedzictwa kulturowego, zostały stworzone z myślą o budowli w stylu romańskim, której uroczystość konsekrowania miała miejsce w 1097 roku. Przez długi czas były umieszczone w katedrze Jarosława Skotnickiego, a konkretnie od końca XIV do XVIII wieku znajdowały się w otworze drzwiowym prowadzącym do wschodniej części nawy południowej.

Po roku 1784 drzwi te zostały przeniesione do nowej lokalizacji, osadzając je w wejściu zachodniego przęsła nawy południowej w portalu klasycystycznym. Od XVII wieku w źródłach historycznych możemy znaleźć różne określenia tego obiektu, w tym Porta regia (1608), Porta aurea (1611) oraz Porta aenea (1616), które używane były zamiennie dla Drzwi Gnieźnieńskich.

Lokalne legendy przypisują fundację tych drzwi Bolesławowi Krzywoustemu, aczkolwiek przeprowadzone badania wskazują na późniejszy okres ich powstania, datowany prawdopodobnie między 1175 a 1200 rokiem. Uważa się, iż między inicjatorami powstania tego wyjątkowego dzieła znajdował się książę Mieszko III Stary oraz arcybiskup gnieźnieński, który pełnił istotną rolę w tym procesie.

Istotnym elementem przedstawionym na drzwiach jest koncept wizualny związany z życiem i męczeństwem świętego Wojciecha, który z pewnością powstał w kręgu kleru katedralnego z Gniezna. Do prac nad tym niezwykłym dziełem mogły się również przyczynić osoby związane z klasztorem cysterskim, usytuowanym w pobliskim Łeknie.

Twórcy

Zachowane fragmenty napisów, mimo że w większości trudne do odczytania, sugerują, że nad wykonaniem Drzwi pracowało kilku artystów. Trzykrotnie w tych inskrypcjach pojawia się wyrażenie me fecit, co może wskazywać na obecność trzech różnych imion. Tę tezę potwierdzają także wyraźne różnice w technice oraz stylu, co można dostrzec, obserwując poszczególne skrzydła drzwi.

Na pionowej belce obramowania lewego skrzydła udało się dostrzec słabo widoczny napis, który należy zinterpretować jako: Luitinus vel Latinus Me Fecit, co oznacza, że Luitinus albo Latinus stworzył to dzieło. Niedostatki techniczne odlewu sugerują, że projekt mógł powstać w lokalnym warsztacie ludwisarskim.

Istnieją również hipotezy wskazujące na czeskie pochodzenie Drzwi, które można wesprzeć analogiami do czeskich miniatur z około 1100 roku. Alternatywnie, mogą istnieć źródła mozańskie oraz nadreńskie, które również mogły wpłynąć na ich styl.

Jednym z kluczowych elementów interpretacyjnych jest napis znajdujący się przy lewej kołatce. Jako sygnaturę artysty od dawna poszukiwano tu skrótu imienia Petrus, co nie tylko odnosi się do imienia wykonawcy, ale także mogłoby wskazywać na fundację przez szlachcica Piotra Wszeborowica.

Wzór

Inspiracja dla kompozycji drzwi mogła sięgać do relikwiarza św. Heriberta, który powstał w Kölonii w latach 1146–1170. Zauważalne pokrewieństwo stylistyczne między tymi dwoma dziełami można dostrzec w formie bogatej ornamentyki splotów winnej latorośli, które współistnieją z fantastycznymi przedstawieniami zwierząt, podkreślonymi na bordiurach Drzwi Gnieźnieńskich. Te elementy wykazują znaczną zbieżność z motywami, które ukazano w dziele z Nadrenii. Jednak artystyczny koncept zainspirowany nadreńskim wzorem został w Gnieźnie przyjęty oraz przekształcony, wprowadzając na pierwszy plan tradycję obrazowania życia świętych, która zyskiwała na znaczeniu od X wieku w sztuce miniatorskiej.

Podczas obserwacji tych zamkniętych drzwi, widz może odczuć niezwykle podobne wrażenie estetyczne do tego, które towarzyszy przeglądaniu misternie ozdobionych kart z rękopisów iluminowanych. Znajomość praktyki artystycznej w kontekście takich projektów sugeruje, że stworzono szereg rysunków, które zawierały wizje poszczególnych kwater oraz sekwencji bordiury. Możliwe, że inspiracją dla artysty, który zrealizował tę wizję, był jakiś rękopis, w którym znajdowały się żywoty świętych, a który był przechowywany w bibliotece kapitulnej, pochodził z południowoniemieckich skryptoriów.

Warto zauważyć, że pomysł ukazania scen z życia świętego jest unikalny dla Gniezna, ponieważ zazwyczaj drzwi prowadzące do katedry zdobione były wizerunkami przedstawiającymi biblijne historie związane ze Stworzeniem oraz Odkupieniem.

Wygląd, materiał i charakterystyka

Drzwi Gnieźnieńskie są niezwykłym dziełem rzemiosła artystycznego, składającym się z dwóch skrzydeł, które różnią się nie tylko wymiarami, ale również szczegółami konstrukcyjnymi. Skrzydło prawe ma wysokość 323 cm oraz szerokość 83 cm, podczas gdy lewe jest wyższe, osiągając 328 cm wysokości i 84 cm szerokości. Grubość obu skrzydeł oscyluje pomiędzy 1,5 a 2,5 cm.

Oba elementy zostały odlane ze stopu metali, w tym miedzi, cyny oraz niewielkiej ilości ołowiu. Warto zauważyć, że proporcje składników nie są jednorodne ani wśród skrzydeł, ani w ich poszczególnych partiach. W szczególności prawe skrzydło zawiera większy procent cyny, osiągający 12,2%, co nadaje mu jaśniejszy odcień niż lewe skrzydło.

Nieco odmienna jest także struktura wykonania: lewe skrzydło zostało odlane w całości, natomiast prawe składa się z 24 oddzielnych elementów, w tym 9 kwater, 12 odcinków bordiur oraz 3 listew obrzeżnych. Wykonanie drzwi z zastosowaniem techniki odlewu na wosk tracony nie zawsze przebiegło perfekcyjnie, co widać w pewnych zniekształceniach reliefów, szczególnie w kwaterach III, XVI i XVII.

Kołatki, przedstawiające lwy, zostały osobno odlane i następnie przylutowane do skrzydeł. Interesującym faktem jest, że brązowe kołki, umieszczone w poprzek drzwi, świadczą o tym, że pierwotnie metalowe skrzydła były przymocowane do drewnianego podłoża.

Jednakże, drzwi te nie są wolne od uszkodzeń. Najpoważniejsze z nich to wyłom w dolnej krawędzi prawego skrzydła, który sięga aż do bordiury. Widoczne pęknięcia wzdłużne, rozpoczynające się przy kołatkach, sugerują, że drzwi mogły upaść na stronę z rzeźbieniami.

Oba skrzydła zdobią sceny związane z życiem św. Wojciecha, otoczone bogato zdobioną ramą. Rama ta, wypełniona ornamentyką z falującymi wiciami, charakteryzuje się symetrycznymi odgałęzieniami, które spiralnie się zwijają oraz są ożywione zmieniającym się ulistnieniem, kwiatami i owocami. Wśród roślinnych motywów można dostrzec łącznie 64 przedstawienia zoomorficzne, w tym liczne zwierzęta oraz fantastyczne stwory.

Pola skrzydeł, w kształcie wydłużonych prostokątów, są podzielone na dziewięć kwater, które przedstawiają figuralne sceny związane z życiem św. Wojciecha, a ich wydzielenie następuje za pomocą podwójnych listewek. Zewnętrzną ramę tworzy szeroka bordiura, wypełniona bogactwem motywów roślinnych, antropomorficznych oraz zoomorficznych. W czwartej kwaterze, licząc od dołu, umieszczone są kołatki w formie lwiej głowy, które trzymają pierścień w pysku.

Opis kwater

Na drzwiach gnieźnieńskich znajdują się kwatery ilustrujące życie św. Wojciecha, które tworzą spójną narrację artystyczną, zaczynającą od dolnej kwatery lewego skrzydła i kończąc ją w dolnej kwaterze prawego skrzydła. W lewym skrzydle przedstawione są wydarzenia z młodzieńczych lat świętego, natomiast w prawym skrzydle zobaczymy jego misję oraz męczeńską śmierć na ziemi pruskiej.

• Narodziny św. Wojciecha – scena ta obrazuje dwie arkady, które są wsparte kolumną. Po lewej stronie znajduje się położnica, jak również służebnica przynosząca jej posiłek. Po stronie prawej dwie kobiety kąpią świeżo narodzonego chłopca w naczyniu przypominającym kielich.
• Ofiarowanie św. Wojciecha – rodzice przynoszą swoje chore dziecko do świątyni, składając je na ołtarzu w modlitwie. W tej scenie ojciec podnosi dziecko, a matka i piastunka są tuż obok. Po prawej stronie ołtarza stoi duchowny, a bogato zdobione ubrania rodziców podkreślają ich wysoką pozycję społeczną.
• Oddanie św. Wojciecha na naukę do Magdeburga – przedstawia rodziców, którzy witają małego Wojciecha z Otrykiem, przełożonym szkoły. Duchowny, który towarzyszy im, ma na sobie tonsurę. W tle widoczna jest architektura katedry oraz otwarte drzwi szkoły.
• Modlitwa św. Wojciecha – wizja ta ukazuje nocną modlitwę, w której św. Wojciech zmaga się z przerażeniem spowodowanym śmiercią biskupa Dytmara lub jest interpretowana jako tajemna modlitwa opisująca osobiste zmagania świętego.
• Nadanie biskupstwa św. Wojciecha przez Ottona II – na tej kompozycji cesarz, uosabiający historyczną postać z 983 roku, wręcza Wojciechowi pastorał. Obok niego stoi miecznik, a w otoczeniu znajduje się czwórka duchownych z charakterystycznymi tonsurami.
• Egzorcyzm dokonany przez św. Wojciecha – przedstawia moment, w którym przyszły biskup, w szatach liturgicznych, wygania szatana z opętanego mężczyzny. W tle widać smutną parę, która prawdopodobnie jest bliskimi męczennika.
• Widzenie senne św. Wojciecha – w tym epizodzie Chrystus objawia się Wojciechowi w czasie snu, przypominając mu o jego braku działania w obronie chrześcijan, sprzedawanych jako niewolnicy przez żydowskich kupców. W tle trudno dostrzec architekturę, symbolizującą komnatę biskupa oraz katedrę Pragi.
• Napomnienie króla Bolesława II przez św. Wojciecha – w tej scenie biskup w szatach liturgicznych protestuje przeciwko niewolnictwu, a król, podobnie jak cesarz z wcześniejszej kwatery, jest tak samo wystrojony. Towarzyszą im wojownik oraz dwaj kupcy żydowscy prowadzący dwóch związanych niewolników.
• Cud z dzbankiem w klasztorze na Awentynie – epizod ten przedstawia moment, w którym Wojciech spadł z naczyniem, które jednak nie stłukło się, a nawet nie zmniejszyło zawartości wina, co wywołało zdumienie u braci, którzy siedzą wokół stołu.
• Przybycie św. Wojciecha do Prus – święty, w towarzystwie swojego brata Radzima oraz Benedykta-Boguszy, przybywa na brzeg Prus, gdzie błogosławi tę ziemię, podczas gdy naprzeciwko stoi uzbrojony oddział Prusów.
• Chrzest Prusów przez św. Wojciecha – Wojciech, ubrany w szaty liturgiczne, chrzci Prusa, któremu towarzyszą wszyscy współplemieńcy.
• Przemowa św. Wojciecha do Prusów – w tej kwaterze Wojciech stara się zachęcić Prusów, zwracając się do ich przywódcy, który trzyma laskę w ręce.
• Ostatnia Msza święta Wojciecha – św. Wojciech celebruje Mszę świętą przed ołtarzem, przy obecności trzech usługujących, podczas gdy z prawej strony kwatery widoczne są postacie uzbrojonych Prusów.
• Śmierć męczeńska św. Wojciecha – ten dramatyczny moment przedstawia świętego klęczącego do modlitwy, który zostaje śmiertelnie raniony przez włócznię jednego z Prusów. Drugi z wojowników chwyta biskupa za włosy, przygotowując się do zadania ciosu, podczas gdy trzej towarzysze oddalają się z oznakami strachu i smutku.
• Wystawienie zwłok św. Wojciecha – ciało biskupa leży na desce, osadzonej między pniem a drzewem, na którym umieszczono głowę świętego. W tle orzeł strzeże ciała przed dzikimi ptakami.
• Wykupienie zwłok św. Wojciecha – książę Bolesław Chrobry oraz jego towarzysze obecni są przy ważeniu kwoty wykupu, którą skarbnik umieszcza na wadze, trzymanej przez jednego z Prusów.
• Przeniesienie zwłok św. Wojciecha – kondukt ze świętym na czoła prowadzi biskup z akolitą. Tuż za nimi kroczy książę wraz z żoną, podczas gdy dwoje kalekich ludzi błagalnie podnosi ręce.
• Złożenie ciała św. Wojciecha do grobu – dwóch duchownych składa ciało do sarkofagu, w obecności biskupa i księcia, a także trzech akolitów, którzy trzymają różnorodne przedmioty liturgiczne, natomiast w tle rozpościera się archada typowa dla wnętrza kościoła.

Symbolika

Sceny zawarte w Drzwiach Gnieźnieńskich mogą być interpretowane w sposób poziomy. W tym kontekście narodziny św. Wojciecha dla doczesnego świata są bezpośrednio powiązane z jego narodzinami dla nieba. Dodatkowo, przyjęcie przez niego obowiązków duszpasterskich, które symbolizuje pastorał, jest uzupełnione przez ofiarę z życia.

Podczas analizy zarówno ideowego, jak i artystycznego przekazu Drzwi Gnieźnieńskich, zwrócono uwagę na wiele wzorców prototypowych, które ilustrują kompozycje oraz realia poszczególnych scen. Inspiracje te czerpane są głównie z ikonografii chrześcijańskiej, szczególnie z przedstawień Chrystusa oraz świętych męczenników.

Interpreterzy dostrzegają te wyobrażenia bordiury jako nawiązania do znaków zodiaku, które zdobią lewe skrzydło, oraz do mitu o Herkulesie, ukazanego po prawej stronie. Co więcej, niektórzy analizują treściowe związki między poszczególnymi segmentami bordiury a najbliższymi kwaterami. Na przykład w dziesiątej kwaterze widać, jak św. Wojciech przybywa na ziemie pruskie, a obok niego widnieją wizerunki Heraklesa depczącego smoka oraz bezskrzydłego gryfa, który pełni rolę strażnika.

---

Oceń: Drzwi Gnieźnieńskie

---