Kościół św. Jana Chrzciciela w Gnieźnie

---

Początki kościoła

W okolicach 1179 roku, Przecław, pełniący rolę kanonika w Gnieźnie, podjął istotny krok, sprowadzając z Miechowa bożogrobców. Ten zakon, utworzony w okresie wypraw krzyżowych, miał na celu obronę Grobu Chrystusowego w Jerozolimie. Bożogrobcy zostali umiejscowieni przy kościele św. Krzyża, co zaznaczyło ich obecność w regionie. Ich znakiem rozpoznawczym był krzyż z podwójną poprzeczką.

W 1243 roku, ważne postacie, Przemysł I oraz Bolesław Pobożny, postanowiły wspierać działalność Bożogrobców. Ufundowali oni kościół i klasztor na przedmieściu Gniezna, w pobliżu już istniejącego szpitala na Grzybowie. W okresie około połowy XIV wieku, wzniesiono tam obecny, ceglany kościół pod wezwaniem św. Jana.

Budowla ta prawdopodobnie powstała po zniszczeniach, jakich Gniezno doświadczyło podczas najazdu Krzyżaków w 1331 roku. Warto zauważyć, że wcześniejszy kościół mógł ulec zniszczeniu, co było skutkiem jego położenia, które znajdowało się poza linią obwarowań miasta.

Architektura i wnętrze

Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Gnieźnie jest unikalnym przykładem gotyckiej architektury. Został zbudowany w tradycyjnym polskim układzie, jako wydłużona, jednonawowa budowla, która została starannie wykonana z czerwonej cegły.

Wnętrze kościoła charakteryzuje się prezbiterium, które ma wysokość 5,6 m, szerokość 5,15 m oraz długość wynoszącą 7,50 m. Skierowane na wschód, stanowi ono nieco starszą część budowli, pochodzącą z około połowy XIV wieku. Prezbiterium jest podzielone na dwa przęsła, które pokryte są sklepieniem krzyżowym, a ostatnie z nich cechuje pięciopolowość.

Przęsła wnętrza oddziela gurt o prostym profilu, natomiast żebra sklepienne, posiadające tzw. profit, często nazywany „suchym”, pełnią ważną funkcję konstrukcyjną. Zarówno gurt, jak i żebra wykonane są z cegły, natomiast opierają się na wspornikach, które są ze sztucznego kamienia w kształcie pięciobocznych, spiczastych ostrosłupów.

Na przecięciu żeber w każdym przęśle sklepień znajdują się dekoracyjne, okrągłe zworniki. Jedna z rzeźb prezentuje gładką tarczę herbową, natomiast druga zdobiona jest podwójnym krzyżem, będącym godłem Bożogrobców.

Prezbiterium

W pierwotnym prezbiterium, które powstało w połowie XIV wieku, znajdowały się jedynie trzy okna; dwa z nich umieszczono w ścianach zamknięcia dwubocznego, a jedno w ścianie południowej. Obecność kolejnego okna, które wybudowano w tej samej ścianie, datuje się najprawdopodobniej na XVI wiek. Z kolei dwa dodatkowe okna w ścianie północnej zostały wprowadzone na przełomie XVII wieku. Obecnie prezbiterium dysponuje wszystkimi sześcioma oknami, które wpuszczają światło do tej ważnej części kościoła.

W bliższym przęśle, przy nawie, na naprzeciwległych ścianach dostrzegalne są dwie półkoliste wnęki, które rozdzielają trzy ostrołukowe arkady, pełniące funkcje siedzisk dla zakonnictwa – zwanych sedilia. Przęsło, które znajduje się dalej, odznacza się wnęką z obramowaniem o wyprofilowanych krawędziach zakończonym ostrym łukiem na ścianie południowej, a na ścianie północnej znajduje się nowa nisza na tabernakulum, obramowana gładkim kamieniem.

Początkowe wnętrze prezbiterium nie było pokryte tynkiem, lecz zdobione polichromią, która nazywała się pobialą wapienną. Pod tą delikatną warstwą można było dostrzec regularne ułożenie cegieł, które charakteryzowały polski styl budownictwa. W końcu XVII wieku, a także w połowie XVIII wieku, świątynia przeszła gruntowną renowację, w ramach której całe wnętrze otynkowano, co niestety oznaczało utratę oryginalnej polichromii.

Gotycka polichromia z drugiej połowy XIV wieku, nałożona techniką „al secco” na cienkiej warstwie wapiennej, występuje w dekoracji obramowań okiennych oraz na łuku tęczowym. Motywy roślinne i geometryczne zostały wykonane w kolorach czerwonym i czarnym, tworząc spójną kompozycję, która harmonijnie współgra z architekturą ścian i sklepienia, akcentując ich istotne elementy. Przede wszystkim, te wyjątkowe dekoracje współdziałają z konstrukcji wnętrza, uwydatniając zarówno konstrukcyjne gurtu jak i żebrowanie, a także obrysowując okna i wnęki geometrycznym ornamentem.

W polichromii zastosowano wyraźny podział strefowy. Na wysokości 1,65 m od posadzki rozciąga się pas ze scenami figuralnymi, otoczony białawymi paskami, które wyznaczają górne i dolne granice oraz oddzielają poszczególne obrazy. Górna granica tego artystycznego układu to dolne krawędzie okien. Strefa górna polichromii idealnie dostosowuje się do wykroju ściany, który został zdefiniowany przez łuk sklepienia.

Dekoracje malarskie zostały również umieszczone w symetrycznych układach po obu stronach każdego okna, podczas gdy pola sklepienne otrzymały analogiczne schematy podziału. Na uwydatnionych, gładkich polach, otoczonych żółtymi i białymi pasami, widać duże głowy szlachetnych postaci, osadzone na popiersiach. Zgromadzenie to obejmuje wyłonione głowy królów i proroków ze Starego Testamentu, z jedną postacią kobiecą wśród nich. Większość z tych postaci spogląda lekko w bok i nosi ozdoby przypominające czapki czeskiego typu.

Całość stanowi również zespół artystycznych kompozycji figuralnych, z wyraźnym podziałem na dwie kondygnacje przedstawiające sceny z życia Chrystusa, Matki Bożej i Świętych. W górnej kondygnacji, zaczynając od północy, możemy zobaczyć przedstawienia związane z Narodzeniem Pana Jezusa, adoracją Chrystusa w świątyni przez aniołów, Zwiastowaniem oraz inne kluczowe epizody. Na kondygnacji dolnej, obrazujące tajemnice zbawienia, widać sceny na przykład: Dawida grającego na harfie, ukrzyżowanie, oraz Zmartwychwstanie.

W obrębie wnęk sedilia i między poszczególnymi scenami umieszczono również tarcze z godłami Bożogrobców, a także figurki klęczących zakonników. Z radością dostrzegamy również postaci św. Jana Chrzciciela oraz św. Jana Ewangelisty w ostrołukowej wnęce na ścianie południowej, a na łuku tęczowym pojawia się Matka Miłosierdzia oraz św. Krzysztof, które dopełniają całości tej niezwykle bogatej dekoracji.

Nawa, wieża i klasztor

Obiekt sakralny, którego historia sięga II połowy XIV wieku, wyróżnia się swoją imponującą nawą, której wszystkie elementy konstrukcyjne, takie jak żebra, zworniki, wsporniki oraz obrzeża okienne, zostały zrealizowane przy użyciu sztucznego kamienia. Nawa została zaprojektowana w sposób, który sprawia, że jest wyższa oraz szersza niż prezbiterium, a także charakteryzuje się czteroprzęsłową formą. Od strony zachodniej nawy znajduje się czworoboczna wieża, której parterowy poziom mieści zakrystię.

Sklepienia nawy, mające formę krzyżowo-żebrową, są wyodrębnione dzięki wyraźnym żebrom jarzmowym. Ciekawym elementem są wsporniki, które zdobią bogato rzeźbione dekoracje figuralne oraz przedstawienia zwierząt. Na północnej ścianie można zauważyć motywy takie jak lis, gęsi, a także pelikan opiekujący się swoimi pisklętami oraz piękne maski otoczone liśćmi. W kluczach żeber można dostrzec aż trzy zworniki w formie bogatych baldachimów, z czwartym, który niestety uległ zniszczeniu. Na przecięciu belek znajdują się dwie głowy dwuwitarowe oraz kwiaty z podwójną koroną, podczas gdy żebra nawy nieprzerwanie przyciągają wzrok bogatą dekoracją z rozetek i pięciolistnych kwiatów.

Ostrołukowy łuk tęczowy oraz ostrołukowe gotyckie okna (ich liczba to pięć) potęgują wrażenie monumentalności. Portale prowadzące do nawy różnią się stylem: od strony południowej mamy portal gotycki, zrealizowany z profilowanej cegły, z uszkodzonymi ościeżami, natomiast od strony północnej prezentuje się portal barokowy, datowany na XVII wiek. Drzwi przy zakrystii, wykonane z żelaznej blachy, pochodzą z XVIII wieku.

Wieża, licząca cztery kondygnacje, na swoim parterze posiada okno o okrągłym kształcie, zamknięte czterolistnym przezroczystym kamieniem. Kolejne kondygnacje wyposażone są w okna, blendy ostrołukowe i okrągłe. Na szczycie wieży znajduje się barokowy hełm z blachy miedzianej z 1666 roku, który wieńczą dwie latarnie. Zewnętrzna część kościoła została opięta charakterystycznymi dwuskokowymi skarpami, a gzymsy wykonano z profilowanej cegły. Gzyms koronujący, tynkowany, pochodzi z drugiej połowy XVII wieku, a poniżej znajdują się fryzy wykonane z cegieł. Dachy kościoła, w kształcie dwuspadowym, pokryto rzymską dachówką.

Klasztor przylegający do kościoła zbudowano jako murowany budynek wolno stojący w drugiej połowie XIII wieku. Od początku był to obiekt w stylu gotyckim, w całości podpiwniczony, prawdopodobnie piętrowy. W miarę upływu lat przeszedł wiele przebudów i rozbudów. Swoją aktualną formę barokową uzyskał w drugiej połowie XVIII wieku, gdy dobudowano ganek łączący klasztor z wieżą kościoła, co nadało mu kształt litery L.

Po kasacji Zakonu Bożogrobców w 1822 roku władze pruskie przekształciły klasztor w szkołę chrześcijańską, a jego świeckie funkcje edukacyjne trwały aż do końca XX wieku. Dziś obiekt jest własnością prywatną, jednak ostatnie prace renowacyjne odsłoniły cenne drewniane stropy z 1789 roku, a obecnie trwa proces adaptacji do upublicznienia tego zabytkowego miejsca.

---

Oceń: Kościół św. Jana Chrzciciela w Gnieźnie

---