Zespół nastawni kolejowych w Gnieźnie

---

Geneza

Stacja Gniezno to jedyny w swoim rodzaju zespół stacyjny, który został wzniesiony w czasie II wojny światowej i obecnie stanowi niezwykle cenny zabytek architektury kolejowej w Wielkopolsce, a także w skali całego kraju. Warto zwrócić uwagę na wielką wartość historyczną tego miejsca, które wyróżnia się kilkoma kluczowymi aspektami.

Przede wszystkim zapierający dech w piersiach stan zachowania obiektów to niemal 100%. Dzięki temu możemy podziwiać kompleksową infrastrukturę, zarówno ruchomą, jak i nieruchomą, która na przestrzeni lat przetrwała wiele zmian i zniszczeń. Specjalne znaczenie ma również autentyzm użytych materiałów oraz zastosowanych technologii budowlanych.

Kolejnym aspektem, który przyczynia się do unikalności stacji, są zachowane podziały funkcjonalne, które świadczą o pierwotnym przeznaczeniu obiektów. Fascynujące są także unikatowe obiekty, takie jak dyspozytornia lokomotywowni, portalowy żuraw do nawęglania oraz system elektromechanicznej sygnalizacji kształtowej. W centrum uwagi znajduje się również nastawnia dysponująca Gn-A, która wyróżnia się niepowtarzalną formą i wyposażeniem.

Obiekty

Stacja kolejowa w Gnieźnie powstała w latach 1872-1873 i od momentu jej ukończenia w 1875 roku zyskała status węzłowy. W ramach dużej modernizacji, przeprowadzonej w latach 1940-1943, związanej z projektem „Otto” oraz militarystycznymi planami na Wschodzie, stacja przeszła znaczną przebudowę. W toku tych prac powstały i zostały zmodernizowane różne nastawnie, w tym:

• dysponująca Gn-A (z lat 1909-1910) – uważana za jedną z najciekawszych w Polsce pod względem konstrukcyjnym oraz technologicznym. Druga tego rodzaju, z prostszym wyposażeniem, znajduje się jedynie w Gorzowie Wielkopolskim. Obiekt ma prostokątny kształt (4,4 x 11,4 m), a na wysokości hali nastawnicy przyjmuje formę litery T, pokryty jest ceramiczną dachówką. Jego żelbetowa konstrukcja wypełniona cegłami ceramicznymi umożliwia pełną obserwację sytuacji ruchowej przez nastawniczych. Innowacyjne przezwieszki pozwalają na skuteczny przejazd pociągów wzdłuż peronu wyspowego. Jest to elektromechaniczna nastawnica, suwakowa, jednorzędowa z aparatem blokowym, która zachowała bogate secesyjne detale, a także przybudówka, w której znajdują się akumulatorownia oraz siłownia z marmurową tablicą kontrolną z 1909 roku oraz dieslowskim zespołem prądotwórczym z czasów II wojny światowej (Güldner Motoren-Werke z Aschaffenburg),
• wykonawcza Gn-2 (około 1941–1942) – obiekt o prostopadłościennej formie, w planie prostokątny (6 x 9 m), z czterospadowym dachem, znacznie odbiega od standardów projektu „Otto”. Zawiera wykusz obserwacyjny, oparty na żelbetowej płycie, który unosi również nastawnicę mechaniczną i aparat blokowy. Zmieścił także kotłownię centralnego ogrzewania. Wyposażenie pochodzi z okresu budowy, a styl architektoniczny można określić jako historyzujący modernizm, charakterystyczny dla wszystkich kolejnych budynków,
• wykonawcza Gn-3 (około 1942-1943) – prostokątna (4,2 x 8,6 m), ma unikalną formę przypominającą kubicznego grzyba. Hala nastawnicy została umieszczona w lekko nadwieszonej części, co nawiązuje do podobnego obiektu w Malborku. Budynek zawiera kablownię oraz kotłownię, jest intensywnie przeszklony, co było istotne ze względu na specyfikę obsługiwanych obszarów. Niestety, obecnie jest pozbawiony wyposażenia i szyb, a jego stan jest zdewastowany. W sąsiedztwie znajduje się budynek akumulatorowni, również pozbawiony wyposażenia, który z uwagi na układ torowy, nie mógł zostać zintegrowany z nastawnią,
• wykonawcza Gn-11 (około 1941–1942) – to modelowy przykład nastawni realizowanych w projekcie „Otto”, prostokątna (6,1 x 11,8 m), kryta dachem czterospadowym ceramicznymi dachówkami. Zawiera kotłownię, a jej elewacja północna jest w pełni przeszklona, częściowo również elewacje wschodnia i zachodnia. W budynku znajduje się nastawnica mechaniczna (VS) oraz aparat blokowy, a całe wyposażenie pochodzi z czasów budowy,
• dysponująca Gn-B oraz wykonawcza Gn-12 – obie z siłownią i akumulatorownią, przy czym pierwsza powstała w 1942 roku, a druga około 1942-1943. Chociaż są prawie identyczne, mają swoje specyficzne różnice. Obiekty te mają trójkondygnacyjną konstrukcję, prostokątną (5 x 10,9 m/4,8 x 11,1 m, skrzydło – 4,8 x 12,6 m) i charakteryzują się unikalną formą dużej nastawni z niskim, wąskim zakrzywionym skrzydłem akumulatorowni i siłowni. W skrzydle mieściły się również toaleta, warsztat i przedsionek. Obiekty te były wyposażone w nowoczesne elektromechaniczne nastawnice wielorzędowe (w Gn-B zachowała się czterorzędowa, od firmy VS). W Gn-B zachowały się także maszyny prądotwórcze 9 KM od Güldner Motoren-Werke, natomiast nastawnia Gn-12 jest opuszczona i w złym stanie technicznym,
• dysponująca Gn-C (około 1943) – dwumodułowa budowla, przypominająca nieco Gn-B oraz Gn-12, o prostokątnym kształcie (4,8 x 8,6 m) z dobudowaną, zbliżoną do kwadratu (7 x 8,5 m) siłownią i akumulatorownią. Obiekt ma czterospadowe dachy ceramiczne i zawiera kotłownię. Kompozycja budowli jest udanym połączeniem dwóch funkcjonalnych bloków – podobny obiekt powtórzono przy parowozowni w Lesznie. Wyposażona jest w elektromechaniczną, suwakową nastawnicę dwurzędową (VES), która została zmodernizowana na potrzeby realizacji funkcji nastawni dysponującej, na bazie aparatury z nastawni wykonawczej. W siłowni znajdują się identyczne urządzenia jak w Gn-B.

Podsumowanie

Zespół nastawni gnieźnieńskich z okresu II wojny światowej stanowi unikalny skarb architektoniczny, którego znaczenie w Polsce jest nie do przecenienia.

Różnorodność podejścia do konstrukcji budynków przez hitlerowską kadrę budowlaną tchnie w projekt wyjątkowość. wskazuje na to ich zamiłowanie do detali, które są zdecydowanie nietypowe dla warunków tamtego okresu.

W realizacji tych obiektów zastosowano wskazówki Alberta Speera, unikając eksponowania elementów żelbetowych. Zamiast tego, przeważały cegły (kopciałka w wątku wendyjskim) oraz ceramiczne dachówki, co nadało im oryginalny wygląd. Charakterystycznymi cechami architektury są czterospadowe dachy i betonowe gzymsy wieńczące, które nawiązują do programu „Otto”.

Styl architektoniczny opiera się na modernizmie, wykorzystując proste formy oraz obszerne przeszklenia, jednocześnie czerpiąc inspirację z klasycznych rozwiązań nazistowskich, takich jak symetria oraz klarowne podziały osiowe.

Decydującym czynnikiem o wartości tego zabytku jest ostateczny stopień zachowania oryginalnych urządzeń oraz wyposażenia. Ponadto, brak znaczących przebudów pozwolił zachować bryły i rzuty budynków w ich pierwotnej formie.

Wyjątkowość nastawni Gn-A nabiera szczególnego znaczenia, mimo przeprowadzonych prac modernizacyjnych w latach 70. XX wieku, w tym elektryfikacji.

---

Oceń: Zespół nastawni kolejowych w Gnieźnie

---