Płyta nagrobna Zbigniewa Oleśnickiego, prymasa i arcybiskupa gnieźnieńskiego, to wyjątkowe dzieło artysty Wita Stwosza. Proponuje ona głębokie spojrzenie na talent rzeźbiarski tego twórcy, który znany jest z wielu imponujących realizacji.
Obiekt ten znajduje swoje miejsce w katedrze w Gnieźnie, gdzie pełni funkcję nie tylko pamiątki po ważnej postaci w historii Kościoła w Polsce, ale także jako ważny element architektoniczny oraz artystyczny tej świątyni.
Dzieje
Prymas Zbigniew Oleśnicki zmarł 2 lutego 1493 roku. Jego pogrzeb odbył się 28 lutego tego samego roku w katedrze w Gnieźnie. W celu uhonorowania pamięci Oleśnickiego, w imieniu jego rodziny, z inicjatywy Andrzeja Oleśnickiego – brata prymasa oraz jednego z dalszych krewnych, Jakuba Krzyżanowskiego, Wit Stwosz wykonał specjalną płytę.
Płytę tę wmurowano w posadzkę katedry, gdzie prawdopodobnie pełniła rolę pokrywy dla podziemnej skrzyni grobowej. Miejsce to znajduje się pod łukiem tęczowym katedry, w bliskim sąsiedztwie dawnych gotyckich stall, krucyfiksu Jakuba z Sienna oraz innych cennych dzieł sztuki, które niegdyś upiększały tę prymasowską świątynię.
Opis i analiza
Na czerwonym marmurze, stwożonym przez rzeźbiarza, znajduje się efektowny wizerunek arcybiskupa, urządzony w sposób niezwykle staranny. Ukazany frontem, prymas Zbigniew Oleśnicki jest ubrany w kompletny strój pontyfikalny. W lewym uchwycie trzyma księgę, a w prawym – krzyż kardynalski. Jego twarz, przedstawiona w sposób naturalistyczny, mocno akcentuje cechy związane z otyłością prymasa.
Po obu stronach twarzy, umieszczone są figury dwóch aniołów, którzy z szacunkiem dzierżą kotarę. U stóp Oleśnickiego, po prawej stronie, znajduje się okazała tarcza z herbem Dębno. Cała figuracja umieszczona jest w pięknej arkadzie, która została zakończona łukiem trójlistnym. Powierzchnia pomiędzy bordiurą a łukiem jest ozdobiona misternie wykonanym ornamentem.
Wśród bogatej motywacji roślinnej, zauważalne są dwa ptaki, a całe przedstawienie zostało obramowane gładką bordiurą, w której znajduje się wokół reliefowa inskrypcja o treści:
SBIGNEO DE OLESCHNICZA ARCHIEP[ISCOP]O PRIMATI / Q[U]E GNEZNEN[SI] SUM[M]O CONSILIO ET ANIMI MAGNITUDINE PRESTANTI DICTATO[RI]AC PARENTI PATRIE FAMILIA SATO CRUCI/RIA DAMBNO VULGO NU[N]CUPATA QUARTO NONAS FEBRUARIAS MORTUO MCCCCLXXXXIII
Inskrypcja ta wspomina Zbigniewa z Oleśnicy, arcybiskupa i prymasa gnieźnieńskiego, który był szczególnie znany ze swoją wielką rozwagą i hojnością, uznawanym za ojca ojczyzny, a pochodzącym z rodu Krzyżowego, powszechnie znanym jako Dębno, zmarł 2 lutego 1493 roku.
Na narożach nagrobka umieszczone są herby: Dębno, Topór, Gryf i Korczak. Pod herbem Dębno widoczny jest gmerk Wita Stwosza. Nagrobek Zbigniewa Oleśnickiego, będący bratankiem kardynała krakowskiego o tej samej godności, należy do wyjątkowych europejskich płyt, które przedstawiają płaskorzeźbione postacie zmarłych oraz inskrypcje w bordiurze.
Podobne do niego są płyty nagrobne prymasów Rzeszy, a także arcybiskupów przylegających do filarów międzynawowych w katedrze w Moguncji. Najbliższymi jego odpowiednikami są nagrobki pochodzące z kręgu naddunajskiego. Przykładem mogą być nagrobki Henryka von Abpsberg w katedrze ratyzbońskiej oraz Albrechta Schönhofera z katedry w Passawie. Dzieła Wita Stwosza charakteryzuje wyjątkowy indywidualizm i konsekwencja, widoczne szczególnie w zastosowanych technikach plastycznych przystosowanych do płaskiego reliefu.
Artysta stworzył głęboką przestrzeń renesansową, dzieląc ją na trzy zasadnicze płaszczyzny, umieszczone w wnęce ozdobionej gotyckim łukiem trójlistnym. Dodatkowo, rzeźba odzwierciedla umiejętność wyczucia materiału poszczególnych komponentów, a tekstura powierzchni nadaje płycie dodatkowe walory estetyczne. Charakterystyczna dla rzeźby nagrobnej Stwosza jest także równowaga pomiędzy dekoracyjnymi elementami a resztą kompozycji, gdzie gładka bordiura kontrastuje z bogato zdobioną przestrzenią nad łukiem wnęki.
W kontekście analizy, niezwykle interesująca jest także koncepcja portretu oraz rysy oblicza prymasa. Jego twarz przykuwa uwagę dzięki sile i wyrazistej koncentracji. To przykład portretu reprezentacyjnego, rozwijającego się zwłaszcza w Niderlandach. Portret o silnej ekspresji jest tworzony przez artystów, takich jak Rogier van der Weyden czy Hans Memling, a twarz prymasa zdradza dumę i świadomość własnej wartości, harmonijnie współgrając z godnością przyjętej pozy.
Kotara, którą podtrzymują anioły, symbolizuje wejście do Królestwa Niebieskiego. Arcybiskup nie leży, ani nie stoi przy bramie Raju; znajduje się w chwili przejścia, co uwidacznia hieratyczna postawa – w lekkim kontrapoście ciała. Z kolei symbolika raju, ukazana powyżej łuku, jest reprezentowana przez papugi, umiejętnie wplecione w bogaty motyw roślinny.
Datowanie
Rok 1493 oznacza datę śmierci oraz pogrzebu prymasa Zbigniewa Oleśnickiego, jednak nie jest to tożsama data z momentem realizacji jego nagrobka. W dostępnych źródłach historycznych odnajdujemy informację o pokwitowaniu odbioru ostatniej raty zapłaty za zlecenie wykonania tego pomnika. Pojawia się tam ogólna data – listopad 1495 roku, która wydaje się być kluczowym terminem dla określenia momentu, kiedy nagrobek został stworzony.
Pozostałe obiekty w kategorii "Obiekty związane ze sztuką":
Drzwi Gnieźnieńskie | Pomnik Bolesława Chrobrego w Gnieźnie | Miejsce Pamięci Narodowej na Dalkach w GnieźnieOceń: Płyta nagrobna prymasa Zbigniewa Oleśnickiego